Το πένθος στα παιδιά και τους εφήβους


Πώς εκφράζεται το πένθος στα παιδιά και στους έφηβους;

Δεν υπάρχει συγκεκριμένος τρόπος έκφρασης του πένθους, παρότι έχουν αναφερθεί στάδια αντιμετώπισης της απώλειας. Ψυχολόγοι που έχουν μελετήσει εις βάθος το θέμα, αναφέρουν ότι ως επι το πλείστον όλοι περνάμε απο το στάδιο της άρνησης και του σοκ, του θυμού, της 'μαγικής σκέψης' (πχ. 'ίσως αν έκανα αυτο να μην είχε πεθάνει), της κατάθλιψης και της αποδοχής. Δεν είναι απαραίτητο να περάσουμε όλοι αυτά τα στάδια, ούτε να τα περάσουμε με την σειρά. Ειδικά μάλιστα όταν πρόκειται για παιδιά, τα πράγματα περιπλέκονται ακόμα περισσότερο και στην διαχείριση του πένθους υπεισέρχονται άλλοι παράγοντες, όπως η ηλικία, το φύλο, ο τρόπος θανάτου και η σχέση με τον θανόντα αλλά και η αντιμετώπιση του γεγονότος απο την υπόλοιπη οικογένεια.

Τι ρόλο παίζει η ηλικία του παιδιού;

Τα μικρότερα παιδιά δεν κατανοούν την έννοια του θανάτου και της μονιμότητας του και έτσι, είναι πιθανόν να ζητούν συχνά να δουν το πρόσωπο που πέθανε. παρόλα αυτά, αντιλαμβάνονται πολύ καλά την στεναχώρια και την αναταραχή στην οικογένεια και πλήττονται απο αισθήματα ασάφειας. επειδή σε αυτή την ηλικία δυσκολεύονται να εκφράσουν λεκτικά τους φόβους και τις ανησυχίες τους, συχνά εκφράζονται μέσα απο εκρήξεις θυμού, παράπονα για σωματικά συμπτώματα και εριστική συμπεριφορά ή παλινδρόμηση σε προηγούμενα εξελικτικά στάδια, αναζητώντας περισσότερη προσοχή. Επειδή η μικρή τους ηλικία, λειτουργεί προστατευτικά, βλέπουμε συχνά παιδιά να είναι θλιμμένα και μετά να ξεχνιούνται και να παίζουν φυσιολογικά με τα άλλα παιδιά της ηλικίας τους.

Παιδιά στην σχολική ηλικία, έχουν αρχίσει και κατανοούν την έννοια της μονιμότητας του θανάτου και σε συνδυασμό με την ανεπτυγμένη φαντασία τους, μπορεί να βιώσουν αισθήματα έντονης ανασφάλειας και φόβων (πχ. μήπως πεθάνει και ο αλλος γονιός, μήπως κλειστεί σε ορφανοτροφείο κλπ), τους οποίους εμείς θα πρέπει να καθησυχάσουμε.

Οι έφηβοι, είναι πιθανόν να βιώσουν οργή προς τον θεό, την μοίρα, τους γιατρούς. Συχνά μπορεί να φέρονται σαν να μην τους νοιάζει, μπορεί να αναλάβουν ξαφνικά να αντικαταστήσουν τον γονέα που χάθηκε αλλά και να εμφανίσουν καταθλιπτικά συμπτώματα και να αποτραβηχτούν απο την κοινωνική τους ζωή (να σημειωθεί οτι τα καταθλιπτικά συμπτώματα θεωρούνται φυσιολογικά για το πρώτο διάστημα). Κάποιες φορές, παρατηρείται στην εφηβεία, δυσλειτουργική αντιμετώπιση του πένθους μέσω παραβατικής συμπεριφοράς και της 'φυγής' με την βοήθεια ουσιών.

 

Τι ρόλο παίζει το φύλο του παιδιού

Όλα τα παιδιά βιώνουν το πένθος διαφορετικά, αλλά οι έρευνες δείχνουν ότι υπάρχουν σχετικές διαφορές στην διαχέιριση του πένθους ανάμεσα σε αγόρια και κορίτσια. Συχνά τα κορίτσια έχουν μια τάση να εσωτερικεύουν τα προβληματα τους και να τα μετατρέπουν σε θλίψη, άγχος και γενικά δυσκολίες συναισθηματικού τύπου. Τα αγόρια απο την άλλη, είναι πιθανόν να κρύψουν την θλίψη τους μεσα απο δύσκολες έως και επιθετικές συμπεριφορές. Αυτή η διαφοροποίηση, ελλοχεύει τον κίνδυνο του, αφενός να μην δώσουμε τόση σημασία στα κορίτσια μιας και δεν 'ενοχλούν' αλλά και να κατακρινουμε την συμπεριφορά των αγοριών χωρίς να την συνδυάσουμε με την απώλεια που βιώνουν.

 

Πώς επηρεάζει το παιδί, ο τρόπος που πενθούν οι υπόλοιποι;

Καμιά φορά, οι γονείς προσπαθούν να κρύψουν εντελώς την θλίψη τους, ώστε να μην στεναχωρήσουν τα παιδιά τους. Τα παιδιά όμως, με τις ευαίσθητες συναισθηματικές τους κεραίες αντιλαμβάνονται την θλίψη στην ατμόσφαιρα και μπερδευονται με τα διπλά μηνυματα που λαμβάνουν. Είναι καλό, να εξηγούμε στα παιδιά μας ότι για λίγο καιρό θα μας βλέπουν συχνά στεναχωρημένους, κάτι που είναι φυσιολογικό. Τους δίνουμε μάλιστα και μια εικόνα του μέλλοντος, λέγοντας ότι όσο περνάει ο καιρός θα θυμόμαστε τον θανόντα αλλά σταδιακά θα πονάμε λίγο λιγότερο και μαζί με όσους μας αγαπούν θα καταφέρουμε να γυρίσουμε την ζωή μας σε κανονικούς ρυθμούς. Συχνά αναφέρω στα παιδιά που βλέπω ότι είναι σαν να έχουμε μια πληγή που τώρα είναι ανοιχτή και πονάει. Με τον καιρό η πληγή αυτή θεραπεύεται, παρότι μας μένει ενα σημάδι για να θυμόμαστε. Ειναι σημαντικό να δείξουμε στα παιδιά, ότι παρά την θλίψη μας, έχουμε τον έλεγχο της κατάστασης και να τονίσουμε όσα θετικά εχουμε (πχ. υποστηρικτικούς συγγενείς).

Οι σκηνές έντονου οδυρμού τρομάζουν το παιδί, γιατί βλέπει τους συγγενείς να μην είναι ο συνήθης εαυτός τους, αλλά να έχουν χάσει τον έλεγχο. έτσι νιώθει, ότι όχι μόνο έχασε ένα σημαντικό πρόσωπο αλλά όσοι έχουν μείνει πίσω δεν είναι σε θέση να το προστατευσουν.

 

Ποιός πρέπει να ανακοινώνει στο παιδί τα νέα του θανάτου;

Πολλές φορές ο κόσμος πιστεύει ότι τα άσχημα νέα πρέπει να ανακοινώνονται απο κάποιον ειδικό ψυχικής υγείας, αλλά στην πραγματικότητα το τελευταίο που χρειάζεται το παιδί είναι ένας παντελώς άγνωστος άνθρωπος να του μεταφέρει κάτι τόσο λυπηρό. Αυτό που προτείνουμε, είναι ότι τα νέα πρέπει να λέγονται απο ένα πολύ οικείο πρόσωπο του παιδιού (γονέα ή στενό συγγενή). Ο ψυχολόγος μπορεί να κατευθύνει την οικογένεια στο τί να πούνε και να παρέμβει συμβουλευτικά αργότερα, αν αυτό κριθεί σκόπιμο.

Πώς μιλάμε στα παιδιά για τον θάνατο;

Δυστυχώς δεν υπάρχουν μαγικές ή ευκολες λέξεις για να πείς κάτι τόσο θλιβερό. Πρέπει να μιλήσουμε στα παιδιά μας με ειλικρίνεια και απλότητα, λαμβάνοντας υπόψη πάντα την ηλικία του παιδιού. Είναι καλό να αποφευγουμε τις ασάφειες που μπερδευουν το παιδί ('χαθηκε' 'εφυγε' 'έγινε αστέρι' ). Άν για παράδειγμα πρέπει να ανακοινώσουμε οτι πέθανε ο παππούς, μπορούμε να μιλήσουμε για το σώμα που έπαψε να λειτουργεί και την καρδούλα που σταμάτησε να χτυπάει. Διαβεβαιώνουμε το παιδί ότι οι γιατροί εκαναν ότι μπορούσαν και δοκίμασαν πολλά φάρμακα για να βοηθήσουν (έτσι ώστε να διατηρήσουν την πίστη τους στην ιατρική) αλλά ο παππούς ήταν πολύ άρρωστος και δεν μπορούσε να γινει καλά.. Τονίζουμε ότι αυτό ειναι κάτι που συμβαίνει σε μεγάλους ανθρώπους ή πολύ πολύ σπάνια, έτσι ώστε να μην θεωρήσουν ότι κινδυνεύουν τα ίδια ή άλλοι δικοί τους. Προσπαθούμε να μιλάμε απλά και πρακτικά αλλά δεν χρειάζεται να δώσουμε πολλές λεπτομέρειες για την ασθένεια ή για κάποιο ατύχημα. Συχνά μπορεί τα παιδιά να μας ρωτάνε χιλιάδες πράγματα στα οποία δυσκολευόμαστε να απαντήσουμε. Σε αυτή την περίπτωση είναι καλύτερα να παραδεχόμαστε ότι δεν γνωρίζουμε. Δίνουμε στο παιδί τον χρόνο να ρωτήσει ότι θέλει, όποτε θέλει.

Δυστυχώς δεν μπορούμε να διαφυλάξουμε πλήρως τα παιδιά μας απο τον πόνο της απώλειας, μπορούμε όμως να τα διαβεβαιώσουμε ότι είμαστε και θα είμαστε δίπλα τους. Ουσιαστικά δηλαδή, δινουμε μια εικόνα σταθερότητας μέσα σε μια ασταθή περίοδο. Είναι σημαντικό να ενεργοποιήσουμε αυτή την περίοδο όλο το κοινωνικό μας δίκτυο, ωστε να βοηθήσει τόσο εμάς όσο και τα παιδιά (η παρέα των παιδιών με τα ξαδερφακια τους η αλλά συνομήλικα παιδιά τα βοηθάει αν ξεχνιούνται).

 

Πρέπει τα παιδιά να πηγαίνουν στην κηδεία;

Στο παρελθόν κάποιοι επιστήμονες έλεγαν οτι δεν πρέπει γιατί είναι τραυματική εμπειρία, ενώ άλλοι έλεγαν ότι πρέπει για να καταλάβουν τα παιδιά το τελειωτικό της κατάστασης και να αποχαιρετήσουν τον θανόντα. Η εμπειρία και η σύγχρονη έρευνα, δείχνουν ότι αποφασίζουμε ανάλογα με την περίπτωση και ανάλογα με κάποιους παράγοντες. Εάν το παιδί είναι πολύ μικρό, η συμμετοχή του στην κηδεία, δεν εχει κανένα νόημα. Έαν έχουμε συγγενείς πχ. γιαγιάδες, παππούδες) που γνωρίζουμε ότι θα εκφράσουν την θλίψη τους ακραία, είναι καλύτερα να προφυλάξουμε το παιδί μας. Το πιο βασικό όμως είναι ότι ρωτάμε το ίδιο το παιδί τι επιθυμεί, αφού του εξηγήσουμε τι συμβαινει σε μια κηδεία (σε περίπτωση που δεν έχει προηγούμενη εμπειρία). Άλλα παιδιά επιθυμουν να ακολουθήσουν την πομπή, να αποχαιρετήσουν αλλά να μην παρακολουθήσουν τον ενταφιασμό. Άλλα παιδιά επιθυμούν να θυμούνται τον θανόντα, όπως τον γνώριζαν και δεν θέλουν να συμμετάσχουν καθόλου. Οφείλουμε να μην πιέσουμε τα παιδιά αλλά να δεχτούμε τις επιθυμίες τους.

Πότε πρέπει να επισκεφτούμε Ψυχολόγο;

Το πένθος φέρνει αισθήματα βαθιάς θλίψης και αυτό είναι απόλυτα φυσιολογικό για τους πρώτους μήνες. Αν όμως δούμε ότι παρά το πέρασμα του χρόνου, δεν αλλάζει η διάθεση του και επηρεάζεται σημαντικά η κοινωνική λειτουργικότητα του παιδιού (πέφτει η σχολική επίδοση, χάνει το ενδιαφέρον του για παρέες και χόμπι), τότε είναι καλό να επικοινωνήσουμε με κάποιον ειδικό.